Castanhals, castanhas e castanhons

« Pertot aicí i a de castanhals, tot lo monde coneis la castanha.
– La castanha aquò's lo blat un còp èra, servissiá a la noiritura del monde e de tota l'annada. Començavan d'amassar de castanhas e manjavan de castanhas, pièi ne fasián secar, soit ne'n manjavan secas o alara las fasián manjar pel bestial. Secas, las gardavan tota l'annada e tota l'annada manjavan de castanhons, en mème temps, n'i aviá que ne fasián de farina, enfin pas gaire dins lo país, m'enfin…
– N'engraissavan los pòrcs.
– N'engraissavan sustot los pòrcs. La castanha, aquò's son blat, al país.
La castanha, l'amassàvem bruta coma èra e pièi après lo seras a la velhada, las memès, los pepès, sus la taula, las triavan. Triavan las gròssas, las metián dins de sacs, aquelas d'aquí las vendián e las autras las gardavan per far secar o coma disèm per far manjar los pòrcs…
Alara i aviá de negociants a-z-Aissenas que passavan dos o tres còps per setmana e prenián aquelas castanhas dins las sacas coma aquò d'aquí e pièi, a-z-Aissenas, las tornavan metre dins de sacons de quinze o vint quilòs. Los negociants d'Aissenas las portavan a Sent-Africa a Sicard o… de primurs. E las expediavan sus las vilas après.
– Quand èri trace, aicí, i a Loís de Caumejana que ne veniá ramassar, quand aviá finit de las ramassar e ben i disián : “I podètz anar metre los pòrcs.”
– Aquò's aquò d'aquí lo secador dins las castanhals. Se veson las latas. I a las latas aquí, alara metián lo boès aquí, i a encara sai que los socs, ten ! I a encara de socs que metián per… Ten, fasián amb aquò d'aquí, fasián ambe las racinas dels castanhièrs. Ten, i a encara lo soc. Voilà. Metián aquò d'aquí coma aquò, aquí, un contra l'autre e lo venián empusar. Cremava nuèch e jorn, cremava de lònga. Alara lo seras, lo venián tornar garnir. Et voilà, aquò èra aquel principe. Aquò cremava, fasiá fum e fuòc.
Aquò cremava nuèch e jorn pendent quinze jorns, tres setmanas a pus près. E, cada matins, amb una pala, venián virar las castanhas per las faire secar. E fasián una cocha de trenta centimèstres d'espessor, aquò èra pro espes, o a pus près. E après las tiravan, quand èran secas, fotián aquò dins una saca en juta e, sus un ròc, las tustavan.
– Aquò se conservava.
– Se conservavan dos ans.
– Lo castanhon ? Perissiá pas. Si, cussonava.
– Cussonava, pièi.
– Se conservava dos ans.
– Sovent, cada seras al repais, fasián còire de castanhons. I aviá la sopa e los castanhons. Aquò èra bon aqueles castanhons ! Èra la castanha secada juste aquí… Alara nosautres, los pichonasses, i metiam de lach, dins los castanhons, e lo papeta i metiá de vin. Alongava los castanhons ambe de vin. Aquò fasiá un genre de sabròt, aquò fasiá.
Mès encara n'i a, aqueste ivèrn o ai fach. Totes los trobavan bons los castanhons m'enfin vos disi, a l'epòca, aquò fasiá un menut, fasiá un plat, los castanhons. Manjavan la sopa pièi avián los castanhons après. Mès quand aviatz fotut un bon platat de castanhons, un bon veirat de vin, aquò èra pas missant ! Aquò èra un plat qu'èra caud. Los manjavan cauds, se manjava sustot l'ivèrn, aquò èra un pauc coma la sopa. Aquò's bon, aquò's un fruch qu'es bon e mème noirissent. Pensi mèmes qu'es pas tròp de regime, mèmes ! Es un pauc cargat.
Entre tot i a quatre ectaras de castanhals, aquí, son nòstras e cad'an las alucam, las netejam. Amb un rastèl fasèm lo torn de l'aure per que lo fuòc i ane pas e fague cremar. Mès de còps que i a lo fuòc nos escapa. Aquí, lo secador, se manquèt de pauc que cremèsse una annada… La pòrta començava a cremar.
M'enfin, quand òm aluca… Lo ginèst i va de suita. S'òm aluca pas de dos o tres ans, los ginèsses las ganhan las castanhals. Mès, s'òm aluca, l'òm arriba a entreténer.
Los joves, aquò's pas que de canissalha, de vièlhs, n'i a pas gaires. Ara pardí las castanhas son pas tròp polidas. Aquò depend d'aures. N'i a que son polidas, n'i a que valon pas res. M'enfin, n'i a los tres-quarts, son pas de grefats. Auriá calgut o grefar n'i a vint ans d'uèi.
Al temps de ma junessa, la castanha, aquò èra un revengut ! Vos disi ben, las castanhas, las pomas e quauquas barricas de vin que vendiam. Se fasiá un briat de lach m'enfin…
Çò qu'èra interessent, aquò's que costava pas car, la castanha a pas besonh de tretar, ni sonhar ni pas res, as pas qu'a l'amassar, tandis que lo rèsta, lo cal cultivar. La castanhal, a part netejar, après benlèu la talhar, costava pas d'argent. I aviá pas de fraisses. »